پناهجویان افغان در ایران از امکانات خاصی مانند کشورهای دیگر بهره‌مند نیستند، کارشناسان اجتماعی ایران در گفت‌وگوی اختصاصی با خبرنگار «آناتولی» ضمن تشریح وضعیت پناهجویان افغان در این کشور که از چند دهه پیش به دنبال جنگ و ناامنی به آن پناه برده‌اند، به فرایند سازگاری این پناهجویان با جامعه ایرانی پرداخته و از مشکلات متعدد آنها پرده برداشتند.
از نقطه نظر این کارشناسان، پناهجویان افغان در ایران نه تنها از امکانات ویژه ای شبیه آنچه کشورهای دیگر به پناهجویان ارائه می دهند، بهره مند نمی شوند، بلکه بسیاری از آنها حتی “هویت” ندارند و از این حیث با مشکلات عدیده ای مواجه می شوند. این در حالی است که با در نظر گرفتن تعداد این پناهجویان، مشکلات نیز بعد پیچیده‌تری پیدا می‌کند.
علی کدخدازاده، جامعه شناس ایرانی در گفت‌وگو با «آناتولی» در این رابطه تصریح کرد: مهاجران افغان به صورت کامل و قطعی با جامعه ایران سازگار نشده‌اند. ما به صورت کلی اشتراکات فرهنگی و زبانی با بخشی از مردم افغانستان داریم. اما این شامل همه مردم افغانستان نمی شود. بخش بزرگی از مردم افغانستان که به ایران آمده اند افرادی از طبقات فرودست و متوسط رو به پایین بوده و بنابراین تعداد قابل توجهی از آنها مجبور شدند سراغ کارهای غیر تخصصی بروند.
وی افزود: حضور و فعالیت در این کارها نتوانست روند اجتماعی شدن آنها در جامعه ایرانی را تسریع کند. به همین دلیل روند سازگاری آنها کند اتفاق افتاد. بخش قابل توجهی از مهاجران وارد حاشیه شهرها شدند و در تعدادی از شهرهای کوچک جامعه پذیری آنها با درنگ و تاخیر اتفاق افتاد، اما نسل دوم آنها بسیار جامعه پذیرتر شد.
کدخدازاده اظهار داشت: اتفاقی که افتاد این بود که از ایران گروه بزرگی مهاجرت کردند، مهاجران ایرانی متوجه شدند غریبه و دیگری بودن در جوامع دیگر چقدر سخت است و این موضوع کمک کرد میزان همدلی با مهاجران افغان بیشتر شود.
وی افزود: در نسل جوان امروز هم با توجه به دیدگاه‌های مدرنی که اخذ کرده، این حالت مدارا، احترام و کرامت انسانی قوی تر است. این موضوع باعث شده در طول این چند دهه میزان پذیرش مهاجران افغان در ایران به نسبت حداقل یک دهه اول که افغان‌ها به ایران می آمدند، بسیار بالا رود.
این جامعه شناس ایرانی درباره امکانات ارائه شده در این کشور به مهاجران و عدم برخورداری آنها از هویت مشخص، اظهار داشت: واقعیت این است که بخش بزرگی از مهاجران با ثبت قانونی نیامدند و بدون ثبت قانونی حضور دارند. این باعث می شود که مشکل پیدا کنند و حتی هویت خودشان نیز ثبت نشود چه برسد به فرزندانشان.
کدخدازاده ادامه داد: بیشتر این افراد از قشر فرودست و پایین از نظر اقتصادی و فرهنگی هستند که اصلا نه توجهی به ثبت قانونی هویتشان داشته اند و نه فرصت ثبت آن را داشتند. چون هویت خودشان ثبت قانونی نشده، بنابراین کودکانشان نیز از این حیث به مشکل برمی خورند.
وی درباره تبعات عدم ثبت قانونی هویت مهاجران گفت: الان بسیار بحث شده هم در وزارت کشور و مجلس و “ان جی او” که این کودکان ثبت قانونی شده و هویتشان مشخص شود مدرسه بروند و بیمه شوند. چون به صورت طبیعی هیچ کشوری علاقه ندارد که افرادی بدون هویت در آن حضور داشته باشد. پس به لحاظ امنیت ملی و هم به لحاظ تامین ضرورت های فرهنگی و اجتماعی دنبال آن هستند که تکلیف هویت آنها مشخص شود.
کدخدازاده در پاسخ به این سوال آناتولی که آیا امکاناتی که دولت ایران در اختیار پناهجویان افغان قرار داده کافی است؟ اظهار داشت: من تصور نمی کنم دولت امکانات ویژه‌ای در اختیار مهاجران قرار دهد. هنوز در بخش‌هایی از کشور در مدارس و مکان های عمومی نوعی مقاومت در برابر حضور کودکان مهاجران افغان وجود دارد. این کم شده و هنوز هست.
وی افزود: فکر نمی کنم دولت امکانات خاصی به آنها بدهد امکاناتی که خواهد داد اجازه کار و اقامت خواهد بود. این نکته را نیز باید در نظر داشت که جامعه ایران امروزه در شرایطی قرار دارد که میزان رفاه اجتماعی پایین آمده و تعداد افرادی که در دهک های پایین اقتصادی هستند زیاد است و گروه قابل توجهی از این مهاجران به دلیل اینکه مهارت و تخصص خاصی ندارند ناگزیر در همان طبقات پایین قرار گرفته و بسیاری از گرفتاری هایشان شبیه مشکلات مردم فرودست ایران است.
این جامعه شناس ایرانی درباره برخی رفتارهای ناخوشایند و نژادپرستانه ایرانی‌ها با پناهجویان افغان گفت: پناهجویان این فرصت را داشتند به کشورهای مختلف بروند مثلا در آلمان و فرانسه دیده ام که با مو مشکی‌ها چه برخوردی می شود. واقعیت این است که در همه جوامع تخلف و جرم و خشونت هست اما وقتی یک خارجی این کار را می کند به شدت برجسته می شود و افراد معمولی گمان می کنند همه خارجی ها اینگونه هستند و این غلط است.
کدخدازاده افزود: رفتارهای نژادپرستانه با مهاجران افغان در شهرهای بزرگ ایران به شدت کاهش پیدا کرده ولی هنوز هم هست. نکته دیگر این است که در غرب گروه قابل توجهی از آداب و فرهنگ آن را رعایت نمی کنند از رفتارهای ترافیکی گرفته تا رفتار با مردم. وقتی مهاجری در آتن و مونیخ در چارچوب آداب و فرهنگ آن کشور رفتار نمی کند جامعه هم از دست او ناراحت می شود.
– ایران هیچ خدماتی به پناهجویان افغان ارائه نمی‌دهد
مصطفی اقلیما، جامعه شناس و رئیس انجمن علمی مددکاری اجتماعی ایران در ارزیابی همه جانبه از مشکلات پناهجویان افغان در ایران به موضوع کودکان بی شناسنامه خانواده های افغان که پدر یا مادر ایرانی دارند، اشاره کرد و اظهار داشت: 50 هزار کودک بدون شناسنامه در ایران وجود دارد که از پدران افغان و مادران ایرانی متولد شده اند. هم پدر مسلمان است و هم مادر ولی تکلیف آنها مشخص نیست و دولت به آنها شناسنامه نمی دهد و همین مساله آغاز بسیاری از مشکلات برای این افراد است.
وی در ادامه عدم ارائه خدمات آموزشی و حق تحصیل به پناهجویان افغان را از جمله این مشکلات برشمرد و افزود: تا سه – چهار سال پیش پناهجویان افغان در ایران حتی حق تحصیل هم نداشتند و مدرسه رفتن و تحصیل کودکان پناهجوی افغان با مانع مواجه بود. کمااینکه اغلب کارگرانی که در مشاغل سخت مانند فعالیت های ساختمانی کار می کنند، کارگران افغان بودند که این افراد به رغم سختی کار و مشقت های آن، بیمه نشده و بیمه ندارند. در ایران 70 تا 80 درصد کارگران شهرداری، پناهجویان افغان هستند و این در حالی است که به جز این مورد، خیلی از آنها به عنوان “سرایدار” در ساختمان ها نیز کار می کنند. آنها از کارگری گرفته تا سرایداری در مشاغل سخت کار می کنند، بدون اینکه از حقوق و مزایایی برخوردار باشند.
این در حالی است که پناهجویان افغان علاوه بر بخش آموزش در بخش سلامت نیز با مشکل مواجه هستند. چرا که آنها بیمه سلامت ندارند و در صورت بیمار شدن باید هزینه های درمان و بیمارستان را از جیب خود پرداخت کنند و نداشتن بیمه هزینه های درمان پناهجویان را افزایش می دهد. پناهجویان افغان در ایران نه بیمه می شوند و نه اصلا از نظر قانونی به آنها اجازه کار داده می شود، ضمن اینکه اجازه اقامت هم به آنها داده نمی شود. حال آنکه هیچ جای دنیا اینگونه نیست و پناهجویان نهایتا ظرف 10 سال اجازه اقامت کسب می کنند و متعاقب آن از بسیاری حقوق و مزایا بهره‌مند می شوند.
اقلیما در ادامه با تاکید بر اینکه ایران هیچ کاری برای پناهجویان افغان انجام نداده، تصریح کرد: مفهوم پناهندگی در ایران جا نیفتاده است. بنابراین در چنین شرایطی واضح و مبرهن است که تدبیری برای آموزش و سلامت پناهجویان اندیشیده نمی شود. اینکه آموزش و سلامت آنها به چه صورت باشد، مطرح نمی شود. این در حالی است که ما بابت حضور پناهجویان افغان در ایران از سازمان ملل پول می گیریم.
وی افزود: تمامی کشورهای جهان بابت پولی که در قبال میزبانی از پناهجویان در کشورشان از سازمان ملل می گیرند، به آنها خدمات ارائه داده و امکاناتی در اختیارشان قرار می دهند نظیر راه اندازی کمپ، اما در ایران اینگونه نیست و پناهجویان افغان که اکثریت قریب به اتفاق پناهندگان را تشکیل می دهند، هیچ گونه حق و حقوقی ندارند و بدون حق بیمه و بسیاری مزایای دیگر، در بخش های مختلف از جمله کشاورزی با حقوق کم به کار گرفته می شوند و این به نفع کارفرماهاست که با حقوق کم و بدون بیمه از آنها استفاده کنند.
اقلیما تاکید کرد: ایران یا نباید پناهجو بپذیرد و یا اگر قبول کرد به آنها خدمات ارائه داده و امکاناتی در اختیارشان قرار دهد. چرا که پناهجویان وقتی هیچ حق و حقوقی در ایران ندارند، مجبورند مجددا به کشور ثالث مهاجرت کنند و چیزی که در خصوص پناهجویان افغان شاهد هستیم این است که آنها برای رفتن به کشورهای دیگر راه های غیر قانونی را برمی گزینند و به صورت قاچاق از کشور خارج می شوند که در این فرایند با مشکلات عدیده ای مواجه شده و جان خود را به خطر می اندازند.
وی در ادامه تصریح کرد: در جریان خروج پناهجویان افغان از ایران از سوی قاچاقچیان انسان، برخی از آنها حتی جان خود را از دست می دهند و این از نظر انسانی بدترین اقدام ممکن است که صورت می گیرد. اگر ایران به آنها اجازه داده که بیایند و می گوید از پناهجویان افغان میزبانی می کند، باید امکاناتی به آنها ارائه دهد تا مجبور نشوند دوباره مهاجرت کنند و اینگونه جانشان به خطر افتد.
فارغ از نکاتی که کارشناسان اجتماعی ایران درباره وضعیت پناهجویان افغان در این کشور مطرح کردند، نکته مهم دیگر استفاده ابزاری از این پناهجویان توسط ایران برای فشار به اروپا بود که در هفته‌های اخیر با واکنش های بسیاری مواجه شد. ماجرا از این قرار است که عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران روز 18 اردیبهشت امسال در برنامه‌ای تلویزیونی گفت: در حال حاضر «بیش از سه میلیون افغانستانی در ایران هستند که دو میلیون فرصت شغلی را اشغال کرده‌اند و سالانه سه تا پنج میلیارد یورو از ایران خارج می‌کنند. اگر فروش نفت به صفر برسد، جمهوری اسلامی «مجبور است سیاست ویژه‌ای را برای اقتصاد خود در نظر بگیرد» و از اتباع افغانستان بخواهد که «به کشور خودشان یا به کشورهای دیگر بروند».
گفتنی است مهدی محمودی، مدیرکل امور اتباع و مهاجران خارجی وزارت کشور ایران اخیرا به مناسبت روز جهانی پناهندگان اعلام کرد: حدود 3 میلیون پناهنده افغان در ایران زندگی می کنند. یک میلیون نفر از این تعداد کارت اقامت قانونی دارند و بقیه به صورت غیرقانونی در کشور حضور دارند.
