روایت قتل دکتور نجیب الله

روایت قتل دکتور نجیب الله، شش میزان برابر است به سالروز قتل دکتور نجیب الله آخرین رهبر و زمامدار دولت حزب دموکراتیک خلق افغانستان که در سال 1375 خورشیدی توسط طالبان به قتل رسید. طالبان او را از دفتر سازمان ملل متحد بیرون کردند و پس از شکنجه بصورت فجیعی کشتند و جسدش را در چهار راهی آریانا به نمایش گذاشتند.
دکتور نجیب الله چرا و چگونه به دفتر سازمان ملل متحد در کابل پناه برد تا سرانجام به چنین سرنوشتی روبرو شد؟

روایت هواداران و مخالفان درون حزبی:

هواداران نجیب الله از کودتای درونی رقیبان و مخالفان حزبی علیه وی و در جهت ناکامی پروسه صلح ملل متحد سخن می گویند. مخالفان، او را متهم به خیانت و فرار از میدان رهبری حزب و حاکمیت قبل از تشکیل ادارۀ انتقالی و انتقال قدرت میکنند.
ژنرال محمدنبی عظیمی از طرفداران ببرک کارمل که جانبداران نجیب الله انگشت اتهام را به عنوان گرداننده اصلی کودتا بسوی او دراز می کنند حکایت دیگر دارد.

اوادعا می کند که نجیب الله علی رغم اطمینانی که بروز 25 حمل 1371(13 اپریل 1992) به او با حضور ژنرال آصف دلاور لوی درستیز (رییس ستاد مشترک ارتش) و شماری از جنرالان دیگر در عدم خروج خود از کشور داده بود، نیمه شب به بهانه استقبال از بینن سیوان نماینده ملل متحد تلاش کرد تا مخفیانه از کشور خارج شود.

وی می نویسد:

«باور نمی کردیم که در بیداری به چنین حقیقت تلخی مواجه شویم. یک رییس جمهور، یک رهبرحزب، یک قوماندان اعلی اردو (ارتش)، صاف و ساده حقیقت را نمی گفت و در پی فریب ما بود.

پذیرایی از سیوان در نصف شب با موتر مبدل، بدون محافظ و تشریفات معمول توسط یک رییس جمهور، آیا ممکن بود؟ آیا این فرار بود یا خیانت؟ چه نامی میتوانستیم به آن بدهیم؟ گریز مخفیانه، مفتضحانه توأم با خدعه و نیرنگ به قیمت گول زدن و فریب دادن بهترین رفقای خویش. بدون سرنوشت رها کردن یک حزب، یک دولت و یک ملت. این همان شخصی نبود که می گفت وطن یا کفن؟»

اما فقیرمحمدودان عضو شورای مرکزی حزب وطن و از پرچمی های هوادار نجیب الله عزیمت وی را در رفتن بسوی فرودگاه تکذیب می کند و از رفتن وی در آن شب به وزارت امنیت دولتی سخن می گوید:
«محمداسحاق توخی دستیار رییس جمهور بعد از آن بنا بر هدایت تیلفونی رییس جمهور از منزل خویش به دفتر سازمان ملل متحد آمده با او ملحق می شود.

نجیب الله بعداز ورود به دفتر ملل متحد ذریعه تلفن دفتر مذکور با نماینده خاص سرمنشی سازمان ملل در امور افغانستان آقای بینن سیوان که در آن وقت در اسلام آباد بود تماس می گیرد. انکشاف جدید و مساله پناهنده شدن خویش به دفتر نمایندگی سازمان ملل را برایش اطلاع میدهد.

بینن سیوان به دوکتورنجیب الله اطمینان میدهد که ساعت یک شب به میدان هوایی کابل خواهد رسید، مگر قوت های دوستم و شورای نظار که کنترول میدان هوایی را بدست داشتند طیاره بینن سیوان را بعداز نشست محاصره نموده به اواجازه پایین شدن از طیاره را نمی دهند.»

اظهارات ماموران دفتر سازمان ملل متحد در کابل:

فلیپ کاروین Phillip Corwin مامور ارشد ملل متحدکه در آن شب (26حمل1371) با دکتور نجیب الله بود برخلاف ادعای فقیرمحمد ودان از رفتن وی (نجیب الله) بسوی فرودگاه غرض خروج از افغانستان صحبت می کند. کاروین می گوید که در آن شب من را “عونی بوتسالی “Avni Botsali معاون بینن سیوان با خود به اقامتگاه نجیب الله (قصرنمبر یک در محوطه ارگ کابل) برد و در آنجا با جنرال توخی رییس دفتر وی بر سر بیانیه استعفای رئیس جمهور کار کردند.

سپس با عونی، دان کویرکیDan Quirkeکارمنداداری ملل متحد، “پیتر بایر” Peter Beier افسر دانمارکی ملل متحد در سه موتر مربوط به دفتر ملل متحد با نجیب الله، برادرش، توخی که همه 9 نفر می شدند بسوی فرودگاه کابل رفتیم:
«بینن با طیاره ملل متحد در میدان هوایی نشسته و در داخل طیاره انتظار ما را می کشید. من فکر می کنم(میکردم)که با خود 15 نفر اعضای شورای بیطرف راآورده است.

پلان اولی این بود که او آنها را در همین طیاره ایکه نجیب پرواز میکند با خود بکابل بیاورد. با این کار، انتقال قدرت دست به دست صورت می گیرد. هنگامیکه به پوسته(محل بازرسی) آخری رسیدیم توقف داده شدیم. سربازان محافظ ما را اجازه عبور ندادند. نام شب را که با آن از چندین پوسته گذشتیم دفعتاً باطل شد… »
در این تردیدی نبود که نجیب الله در آن شب (26 حمل1371برابر با 16اپریل 1992) تصمیم به خروج از کابل گرفته بود تا باهواپیمای ملل متحد از فرودگاه خواجه رواش پرواز کند. امانکتۀ مورد پرسش این است که آیا نجیب الله توافق خود با ملل متحد را که در ازای استعفا، خروج محفوظ او از افغانستان تضمین شده بود با سایر رهبران حزب و حکومت و حتی با نزدیکترین افراد خود در میان گذاشته بود؟

سازمان ملل چه زمانی را برای خروج نجیب الله از کابل مشخص کرده بود؟ قبل از انتقال قدرت یا پس از آن؟
پاسخ پرسش های بالا را هواداران و مخالفان حزبی نجیب الله و حتی مامورین ملل متحد بگونۀ متفاوت و متناقض ارائه کرده اند.

بینن سیوان یک روز پس از پناهندگی نجیب الله به دفتر نمایندگی سازمان ملل (17اپریل 1992) که در سفارت ترکیه در کابل صحبت میکرد گفت که در بین تمام گروپ ها توافق نظر وجود داشت تا نجیب الله استعفا داده و از کشور خارج شود، اما فلیپ کاروین اظهار میدارد که “جیانی پیکو” Gianni Piccoمسوول بخش افغانستان در دفتر ملل متحد در نیویارک مخالفت خود را به چنین طرحی ابراز داشته بود:
«او (جیان یپیکو)در برابر تصمیم ملل متحد در بیرون کشیدن نجیب از کشور تا آن زمانیکه یک حکومت با اعتبار به عوض وی بوجود نیاید، مخالف بود.

او می نویسد در اثنای یک کنوانسیون از بینن پرسیدم اگر نجیب از کابل خارج شود چه کسی به عوض او قدرت را در دست خواهد گرفت؟ پیکو ادعا می کند اگر بینن نجیب را از کشور بجای دیگر اعزام کرده نتواند، “راه گریز ندارد”. بینن خودش از این صحبت انکار می کند که گاهی اتفاق افتاده باشد.»

در اعلامیۀ آمادگی رییس جمهور به انتقال قدرت که در هیجدهم مارچ 1992 از سوی نجیب الله در حضور بینن سیوان بیان شد از خروج وی قبل از تشکیل اداره انتقالی و تحویل دهی قدرت صحبت نشده بود. در مصوبات واعلامیه های هیئات اجرایی شورای مرکزی حزب وطن، وزیران و جنرالان ارشد قوای مسلح، ستره محکمه یا دادگاه عالی، سارنوالی (دادستانی) و رهبران احزاب سیاسی که در حمایت از اعلامیه رییس جمهور انتشار یافت نیز از خروج نجیب الله قبل از انتقال قدرت سخنی نبود.

از سوی دیگر تمام اعضای رهبری جناح های مختلف حزب حاکم پس از پناهندگی نجیب الله به دفتر سازمان ملل نجیب الله را متهم کردند که او برنامه خروج خود را از آنها مخفی داشته بود. حتی سلیمان لایق از هواداران نجیب الله در شورای مرکزی حزب وطن یا همان دفتر سیاسی حزب دموکراتیک خلق که در آخرین اجلاس رهبران حزب پس از پناهندگی نجیب الله به دفتر نمایندگی سازمان ملل رهبری مؤقت حزب را در اجلاس بدوش گرفت،

نجیب الله را متهم به ترک وطن بدون اطلاع حزب و رهبران دولت کرد. او در این اجلاس به بینن سیوان گفت:
«چیزیکه شب گذشته حینیکه می خواستید او (نجیب الله)را از کشور به خارج انتقال دهید، اتفاق افتید تأسف آور بود. مخصوصاً که او توانست ملل متحد را شامل سازد. عملی را که نجیب الله انجام داد تا مانند یک دزد کشور را در نیمه شب ترک گوید، تأسف آور است. زیرا او نه با حزب و نه بادولت مشوره کرد.»

پناهندگی به دفتر سازمان ملل:

دکتور نجیب الله باهمراهانش و ماموران ملل متحد به دفتر نمایندگی این سازمان در کابل برگشت. او هنوز امیدوار بود تا زمینۀ خروجش از کابل توسط نمایندۀ سرمنشی ملل متحد مساعد شود. آخرین رهبرحاکم حزب دموکراتیک خلق که پس از خروج قوای شوروی تلاش بی حاصل کرد تاغربی ها به خصوص ایالات متحده امریکا گوش خود را به شنیدن فریادهایش در مورد خطر افراطگرایان اسلامی باز نگهدارند و از این زاویه به او توجه کنند،

درآن آخرین شبِ زوال حاکمیت خویش نیز ناامیدانه در این توهم به سرمیبرد. او به فلیپ کاروین کارمند امریکایی سازمان ملل بار دیگر به این خطرانگشت گذاشت و برایش گفت:
«شما ملاحظه می کنید؟ اینان همان عناصر افراطی اند که بشما گفته بودم. و این هنوز آغاز کاراست. [نجیب خود را به حیث یک فرد معتدل بین رژیم کهنه فیودالی و فوندا منتلیستهای مدرن میشمارد.]»
اماشاید کارون نمی فهمید که “اینان” نه آن عناصر افراطی مورد اشاره نجیب الله، (بنیادگراهای اسلامی)، بلکه ملیشه های دولت و حزب تحت رهبری او اند که برای جنگیدن در مقابل آنان از سوی موصوف و دولت شوروی ایجاد و تقویت شده بودند.

تلاش بینن سیوان برای کسب پناهندگی به دکتورنجیب الله:

بینن سیوان از سوی جنرال محمد نبی عظیمی و جنرالان مخالف نجیب الله که در فرودگاه کابل توسط نیروهای جنرال دوستم در داخل هواپیما محصور شده بود به دفترش انتقال یافت. او بلافاصله به تلاش های خود آغاز کرد تا زمینه را برای خروج نجیب الله از دفتر ملل متحد به خارج از افغانستان و یا به یکی از سفارت خانه های خارجی در کابل مساعد کند.

او نخست به کارمند ارشد سفارت پاکستان در کابل تماس گرفت و از او خواست تا رهبران مجاهدین در پشاور به تشکیل شورای عاجل و مؤقت نظامی در عوض خروج مصئون نجیب الله قانع ساخته شوند و سپس شورای بیطرف قدرت را از شورای نظامی تحویل بگیرد. وقتی این طرح غیر عملی به نظر رسید، بینن سیوان از سفارت هند خواست تا به نجیب الله پناه سیاسی اعطا کند. این تقاضا مورد قبول دهلی نو قرار نگرفت. سپس بینن سیوان دروازه های سفارت دیگر را در کابل تک تک کرد تا از آنها بخواهد به نجیب الله پناهندگی بدهند.

بینن سیوان اغلباً این تلاش ها را بدون آنکه نجیب الله را در جریان بگذارد انجام میداد. زیرا او دفتر ملل متحد را برای اقامت نجیب الله امن تلقی نمیکرد و حضور موصوف را انگیزۀ حمله بر دفتر مذکور می پنداشت. او این نگرانی را به”جیانی پیکو” مسوول بخش افغانستان در نیویارک انتقال داد و حضور نجیب الله را در دفتر بم ساعتی نامید و مخالفان مسلح او را قصاب، که هر زمانی امکان هجوم شان متصور است. از میان سفارت های ایران و پاکستان که بینن سیوان به آنها تماس گرفت سفارت پاکستان حاضر شد تا به نجیب الله پناه بدهد اما وقتی سیوان این موضوع را با نجیب الله در حضور دیپلومات های پاکستانی و ایرانی که به دفتر او آمده بودند مطرح کرد، نجیب الله آنرا نپذیرفت.

فلیپ کاروین از مامورین ملل متحد میگوید که نجیب الله در این نشست با احساسات صحبت کرد و گفت:
«من به پاکستان نمیروم! این راه حل نیست. من ترجیح میدهم در همین محوطه ملل متحد باقی بمانم. جوابگو، پلان صلح ملل متحد و شورای بیطرف است که بزودی ممکن بحیث ارگان انتقالی، قدرت را تسلیم خواهد شد. نجیب هنگامیکه صحبت میکرد، انگشتان خود را بسوی بینن و نمایندگان ایران و پاکستان نشانه میگرفت. آنها را در نقض وعده هایشان و دامن زدن به مناقشات اتنیکی در داخل افغانستان متهم می ساخت.»

حتی تلاش بینین سیوان برای قانع ساختن شورای مرکزی حزب وطن یا حزب دموکراتیک خلق برای بیرون کشیدن نجیب الله از کابل در هفدهم اپریل 1992 (28حمل1371) بی ثمر بود. سلیمان لایق که حزب را سرپرستی میکرد تقاضای سیوان را در اجلاس شورای مرکزی مبنی بر خروج مصئون نجیب الله از کابل نپذیرفت. هرچند که او نمی توانست نقشی در این مورد ایفا کند.
مراجعه بینن سیوان به عبدالوکیل وزیر خارجه در حکومت نجیب الله در همراهی با دیپلومات های روسیه و هند نیز دروازۀ خروج نجیب الله را از کابل نگشود.

سقوط حاکمیت حزب دموکراتیک خلق:

باپناه بردن نجیب الله رهبر حزب حاکم به دفتر نمایندگی ملل متحد در کابل، حاکمیت این حزب فروپاشید. اما نمایش این فروپاشی بصورت آنی و یک شبه به وقوع نپیوست. بخش اصلی عوامل و زمینه های درون حزبی این نمایش از همان آغاز حاکمیت با کشمکش هاو توطئه های رهبران حزب و فراکسیونهای مختلف آن در برابر هم آغاز یافته بود که آخرین پردۀ آن در پناهندگی آخرین رهبر حزب به دفتر سازمان ملل و سپس باجسد حلق آویز شدۀ او در چهار راهی آریانا تبلور یافت.

اعلامیه نجیب الله از آمادگی به استعفا و انتقال قدرت مبتنی بر پلان سازمان ملل و سایراعلامیه ها از سوی نهادهای مختلف حزبی و دولتی در حمایت از آن در حالی انتشار یافت که تمام این نهادها و مراکز قدرت نه در توافق و همسویی بلکه در مخالفت و خصومت به سر می بردند و مشغول توطئه در برابر هم بودند.
وجود فضای خصومت در درون حزب حاکم وطن از یکطرف راه را به تطبیق پروسه صلح ملل متحد و تشکیل ادارۀ انتقالی که هیچ میکانیزم روشن و تضمین شده ای در آن به نظر نمی رسید، می بست و از سوی دیگر عدم صداقت رهبران حزب حاکم را در تعهد به این پروسه منعکس می ساخت.

اگر مخالفان نجیب الله در درون حزب حاکم علیه وی دست به کودتا زدند و پروسه صلح ملل متحد را ناکام ساختند، نقش نجیب الله در این کودتاو ناکامی چه بود؟
اگر نجیب الله به انتقال قدرت و تطبیق پروسۀ صلح ملل متحد می اندیشید و به این پلان پابندی و صداقت داشت، اقدامات او در تعویض و تصفیه مسوولین نهادها و قطعات نظامی و امنیتی دولت بر مبنای وابستگی های قومی و زبانی که تنش و بی اعتمادی را در درون حزب و حاکمیت عمیق و گسترده ساخت چه نیات و اهدافی را منعکس می کرد؟

نجیب الله در حالی حاضر به پذیرش طرح ملل متحد در ازای خروج محفوظ خود از افغانستان شد که تمام پل های عقبی او در داخل حزب و حاکمیت ویران شده بود. صرف نظر از اینکه مسوول این ویرانی چه کسی و کدام جناح و فراکسیون در داخل حزب حاکم بود و کدام نیروی خارجی در آن دست داشت، او در اوج و گستردگی این ویرانیهای درون حزب و حاکمیت، در مسند رهبری قرار داشت.

نجیب الله در چنین فضایی در صدد آن شد تا از پروسۀ صلح ملل متحد و پیش از تطبیق پروسه در جهت بیرون کشیدن سالم خوداز معرکه استفاده کند.

اما او چنان در دام بازی های خود و بازیهای رقیبان و مخالفان درون حزبی خود گرفتار آمد که حتی در آخرین لحظات رهبری و حاکمیتش گارد ملی از نزدیک ترین نیروهای وفادار به او، راه را بروی نجاتش بست.
چرا چنین شد؟

صرف نظر از هر دلیل و عاملی که اسباب این ناکامی را در رهبری او فراهم کرد، این آخرین رهبر و زمام دار حزب دموکراتیک خلق نتوانست وحدت و یکپارچگی حزب را تأمین کند. در حالی که خلقی ها علیه او به عنوان اینکه او از رهبران پرچمی است سر به شورش برداشتند و به فرماندهی شهنواز تنی دست به کودتا زدند، امااو به عنوان یکی از رهبران پرچمی، اعتماد جناح پرچم را نیز بدست نیاورد. نجیب الله در واقع هر دو جناح حزب را از دست داد و در داخل حزب خودش درگیر مخالفت های ژرف و گسترده شد.

خلقی های باقی مانده پس از کودتای شهنوازتنی چنان درمانده و ضعیف گردیده بودند که در آخرین نشستِ شورای مرکزی حزب وطن یا همان بیروی سیاسی حزب دموکراتیک خلق (17 اپریل 1992) رازمحمد پکتین وزیر داخله و محمداسلم وطنجار وزیر دفاع از جناح خلق، اظهار داشتند که در دفاع از نجیب الله کاری انجام داده نمی توانند. پکتین گفت:
«متأسفانه دگرجنرال عبدالعظیم زرمتی معاون وزیر داخله و قوماندان عمومی دفاع از انقلاب در موضع دفاع از کودتا قرار گرفته و موصوف در عین حال به قوماندان های قطعات خود دستور داده تا باحزب وحدت و شورای نظار نیز همکاری داشته باشند. من اگر توان نظامی میداشتم رفیق محترم نجیب الله را از دفتر ملل متحد خارج میکردم.

نوبت به وطنجار رسید موصوف در ارتباط به داکتر نجیب الله سخنان پکتین را تکرار کرد از خیانت لوی درستیز (رییس ستاد مشترک ارتش)دلاور و فتاح قوماندان عمومی قوای هوایی یاد نموده و در پایان از خود و همچنان از دکتور نجیب الله که شکار شیادان شده و قربانی اعتماد بی جای خود گردیدند بصورت ملایم انتقاد کرد و علاوه نمود که کدام امکانات نظامی چشم گیری که توان مقابله را با کودتاچیان و تنظیم های هفت گانه داشته باشد در دست ندارد…»
نجیب الله درآخرین دقایق زندگی خود نیز قربانی کینه و خصومت درون حزبی گردید. هرچند که او ظاهراً پس از چهار سال پناهندگی در دفتر سازمان ملل در کابل از سوی طالبان به دار آویخته شد، اما برخی از تحلیلگران قتل او را کار جناح خلق حزب به ویژه حلقه مربوط به شهنوازتنی می پندارند.

اگر ریشه های اصلی ناکامی رهبری نجیب الله تنها در پیوند به ویژگیهای فردی او بررسی شود چه نکات منفی در وجود وی مانع مؤفقیت های این زعامت گردید؟ وقتی چنین پرسشی را با یکی از اعضای ارشد جناح پرچم حزب دموکراتیک خلق در میان گذاشتم، او: «بی صداقتی، چندگانگی و ابهام در سیاست نجیب الله را عامل ناکامی وی در رهبری حزب و حاکمیت تلقی کرد.

او گفت که نجیب الله سیاست روشن نداشت و بسیار مسایل را در پشت پرده و بدون مشارکت کسانی در داخل حزب پیش می برد که رهبری و اقتدار او مرهون حمایت آنها بود. او در دوران رهبری خود در حزب سیاست یکه تازی و شانتاژ داشت. او سیاست ترساندن را در پیش گرفته بود و تبلیغ می کرد که اگر او نباشد همه به گونه ای ضر به می خورند.

خلقی را از پرچمی می ترساند و پرچمی را از خلقی و هر دو را از مجاهدین. بخش نجات را به خود اختصاص میداد و زدن و کشتن را به دیگران می سپرد. از این گذشته او پس از خروج قوای شوروی تدریجاً سیاست حزبی خود را رها کرد. از یکسو به سیاست قومی روی آورد و از سوی دیگر در صددآن شد تا به سیاست پیروزمند غرب راه پیدا کند. این اندیشه و عملکرد او را به یک رهبر غیر قابل اعتماد در درون حزب بدل ساخت.»

جنرال عبدالقادر که پنج سال در حکومت ببرک کارمل وزیردفاع بود و به عضویت دفتر سیاسی حزب دموکراتیک خلق رسید نیز از سیاست نادرست نجیب الله حتا از قول خودش سخن می گوید. قادر اظهار می کند که نجیب الله باری برای من که از وزارت دفاع برکنار شده و به عنوان سفیر ایفای وظیفه میکردم گفت:
«تو نمی فهمی! گفتم: بگو که بفهمم. گفت: پشتون را سر ازبیک زدم، ازبیک را سرپشتون. من گفتم: این جرم تاریخی و خیانت ملی است. گفت: برو! تو هنوز نفهمیدی.. . . »

“آنتونیوجیوستوزی”نویسنده و پژوهشگر انگلیسی نیز به تغییر شیوۀ زعامت و مدیریت در اندیشه و عملکرد نجیب الله اشاره می کند که در صددآن شد تا خود در این سیاست نقش شاه و جنگ سالاران ملیشه نقش رعایا را بازی کند. با ارزیابی واقعیت های تاریخی می توان چنین استدلال کرد که اگر وی می توانست پایه های دولتش را تقویت کند و برای مدت بیشتری دوام می آورد،

به درجه ای از مشروعیت دست می یافت. قدرت در اغلب موارد اگر دوام و پایداری پیدا کند، خود سبب مشروعیت می شود. نجیب الله به خوبی دریافته بود که سیاست در افغانستان نه با حمایت توده های کارگری به سبک حکومت بلشویک ها تحقق می یابد و نه با توسل به شهروندان به سبک غربی، بلکه باید به سراغ بزرگان و ریش سفیدان رفت و افغانستان هم نوعی کشور فیودالی است که در آن می تواند نقش شاه را بازی کند و جنگ سالاران ملیشه ای نقش رعایا را.»

Narration of the murder of Dr. Najibullah